Câu chuyện đáng suy ngẫm về hành vi ứng xử trong việc “giật cô hồn” – Biến tướng văn hóa và hệ lụy pháp lý

(HNTTO) – Tục “giật cô hồn” vốn mang ý nghĩa nhân văn, xuất phát từ tín ngưỡng dân gian về tháng 7 âm lịch, khi các gia đình làm mâm cúng để bố thí cho những vong hồn đói khát, không nơi nương tựa.

Ảnh minh hoạ. www.cuoi.tuoitre.vn

Theo lệ xưa, sau khi nghi lễ kết thúc, gia chủ khuyến khích trẻ em và người nghèo đến “lấy lộc”. Về mặt tâm linh, người ta tin rằng tiếng la hét, tranh giành sẽ xua đuổi các vong hồn còn quyến luyến, trong khi người giật được đồ cúng sẽ gặp may mắn, còn gia chủ thì tích được nhiều phước đức. Đây chính là ý nghĩa nguyên sơ tốt đẹp của tục lệ.

Cụ thể, đoạn clip ngắn ghi lại hình ảnh một bé gái lễ phép xin phép gia chủ trước khi lấy lễ vật cúng chúng sinh được đăng tải, thu hút sự quan tâm của cộng đồng mạng mới đây. Hành động của bé gái nhanh chóng nhận được nhiều lời khen ngợi vì sự lễ độ, trái ngược với loạt hình ảnh giành ‘giật cô hồn’ gây bức xúc những ngày gần đây.

Trong đó, một ghi lại cảnh cúng rằm tháng Bảy của một gia đình đã nhanh chóng lan truyền trên mạng xã hội. Trong video, một bé gái nhỏ nhắn tiến đến mâm lễ, lễ phép đến xin gia đình trước khi nhận lễ vật. Sau khi đã nhận xong, bé gái này không quên nói lời cảm ơn anh. Hình ảnh giản dị ấy lập tức nhận được nhiều phản ứng tích cực, “cơn mưa lời khen” từ cộng đồng mạng vì sự ngoan ngoãn, dễ thương của em.

Có thể thấy, tục “giật cô hồn” được diễn ra vào tháng 7 âm lịch hằng năm, là một tín ngưỡng thờ cúng quen thuộc của người Việt, chịu ảnh hưởng sâu sắc từ Phật giáo. Lễ cúng cô hồn (còn được gọi là lễ cúng chúng sinh) nhằm mục đích “phát chẩn” cho những vong hồn không có người thờ tự, không nơi nương tựa. Phong tục “” cũng ra đời từ lễ cúng này và được duy trì như một nét văn hóa đặc trưng đến tận ngày nay.

Tuy nhiên, nét đẹp văn hóa này đang dần biến tướng đáng báo động. Trước đây, có thể việc “giật cô hồn” chỉ là niềm vui của trẻ em trong xóm thì nay trở thành một cuộc chiến của đủ mọi lứa tuổi, thậm chí có cả những nhóm thanh niên tổ chức chờ sẵn. Hành vi đã không còn là “lấy lộc” mà biến thành “cướp lộc”. Nhiều đám đông không đợi gia chủ cúng xong mà đã xông vào giành giật, tạo nên cảnh tượng hỗn loạn với xô đẩy, chửi bới. Nghiêm trọng hơn, nhiều người còn lợi dụng sự hỗn loạn để lấy trộm tài sản của gia chủ.

Mặc dù vậy, sự biến tướng trong thời gian qua là khi tục lệ này trở thành hành vi gây rối trật tự công cộng, với những vụ ẩu đả, xô xát gây thương tích. Hệ lụy về thực trạng này là vô cùng tiêu cực, không chỉ gây mất an ninh mà còn tạo ra một hình ảnh xã hội thiếu văn minh.

Cạnh đó, gia chủ từ người muốn làm việc thiện nhiều lúc lại trở thành nạn nhân. Ý nghĩa cốt lõi của sự sẻ chia, từ bi đã hoàn toàn biến mất, nhường chỗ cho lòng tham và sự hung hãn, làm hoen ố một tín ngưỡng dân gian tốt đẹp.

Theo quan niệm dân gian, việc càng có nhiều người, đặc biệt là trẻ em đến “giật” mâm cúng thì càng nhận được nhiều điềm lành. Chính vì vậy, trong mâm cúng của nhiều gia đình thường để nhiều lễ vật như bánh kẹo, trái cây, tiền lẻ…với mục đích sẻ chia lộc, phúc cho mọi người. Mặt khác, ở một số nơi, hành động “giật cô hồn” dần trở nên biến tướng, xuất hiện nhiều cảnh chen lấn, giành giật, xô đẩy hỗn loạn làm mất đi giá trị và ý nghĩa nhân văn ban đầu. Những năm gần đây, nét văn hóa đặc trưng này trở thành đề tài gây nhiều tranh cãi trên mạng xã hội vì hành động “giật cô hồn” của một số cá nhân tạo ra những hình ảnh thiếu đẹp mắt trong văn hóa dân gian của người Việt.

Trong bối cảnh đó, hành động nhỏ của em bé trong đoạn clip trên đã tạo nên sự khác biệt lớn. Chỉ một hành động nhỏ nhưng sự lễ phép và giản dị ấy đã khiến nhiều người xem “tan chảy” và chia sẻ rầm rộ. Hình ảnh ấy gợi lại tinh thần ban đầu của tục “cúng cô hồn”: Phát lộc trong sự hoan hỉ, nhận lộc trong sự trân trọng.

Như vậy, với sự lan tỏa của video còn cho thấy nhiều người luôn khát khao và đề cao những hình ảnh ấm áp, văn minh trong văn hóa ứng xử. Giữa hàng loạt clip ghi lại hành động “giật cô hồn” có phần phản cảm từng gây tranh cãi những ngày qua, một khoảnh khắc lễ phép và đáng yêu lại trở nên nổi bật.

Đặc biệt, một số người vẫn lầm tưởng rằng “giật cô hồn” là một tục lệ dân gian nên sẽ không bị phápluật xử lý. Đây là một quan niệm sai lầm. Pháp luật Việt Nam luôn tôn trọng các giá trị văn hóa, tín ngưỡng nhưng mọi hành vi lợi dụng phong tục để xâm phạm đến tài sản, sức khỏe của người khác và gây mất trật tự công cộng đều sẽ bị xử lý nghiêm.

Qua tham chiếu điểm b khoản 2 điều 7 Nghị định 144/2021/NĐ-CP – việc tụ tập đông người, la hét, hò reo, xô đẩy, cản trở giao thông… trong quá trình “giật cô hồn” đã đủ yếu tố để cấu thành hành vi gây rối trật tự công cộng. Tùy theo mức độ vi phạm, người thực hiện có thể bị xử phạt vi phạm hành chính với mức phạt tiền từ 1 – 2 triệu đồng.

Căn cứ theo điều 318 Bộ Luật Hình sự 2015 – trong trường hợp gây ảnh hưởng xấu đến an ninh, trật tự, an toàn xã hội hoặc đã bị xử phạt hành chính mà còn vi phạm, người vi phạm có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự về tội “Gây rối trật tự công cộng” với khung hình phạt có thể lên đến 7 năm tù.

Tại điều 178 Bộ Luật Hình sự 2015 – trong quá trình chen lấn, xô đẩy, nếu có hành vi làm hư hỏng, phá hoại tài sản của gia chủ hoặc người khác (ví dụ: làm đổ vỡ, hư hỏng bàn ghế, đồ đạc…), người vi phạm có thể bị xử lý về hành vi hủy hoại hoặc cố ý làm hư hỏng tài sản. Nếu giá trị tài sản bị thiệt hại từ 2 triệu đồng trở lên, người vi phạm có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự…

Điển hình, công nhiên chiếm đoạt tài sản, trộm cắp tài sản hoặc cướp giật tài sản: Nghiêm trọng hơn, nếu lợi dụng sự hỗn loạn để lấy cắp những tài sản không phải là đồ cúng thí thực (như mâm, ly, bàn ghế hoặc các vật dụng có giá trị khác của gia chủ) thì hành vi này có thể cấu thành các tội xâm phạm quyền sở hữu.

Tại Điều 172 – tùy thuộc vào thủ đoạn thực hiện, người vi phạm có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự về tội “Công nhiên chiếm đoạt tài sản”, Điều 173 – tội “Trộm cắp tài sản” hoặc Điều 171 – tội “Cướp giật tài sản” Bộ Luật Hình sự 2015. Các tội danh này đều có khung hình phạt tù rất nghiêm khắc.

Tại Điều 134 Bộ Luật Hình sự 2015 – trường hợp xảy ra xô xát, đánh nhau trong lúc giật cô hồn, người thực hiện hành vi gây thương tích cho người khác sẽ phải chịu trách nhiệm về tội “Cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khoẻ của người khác”.

Như vậy, “giật cô hồn” hiện ở nhiều nơi không còn là một tập tục, một tín ngưỡng dân gian như ý nghĩa ban đầu. Việc giữ gìn nét đẹp văn hóa là cần thiết, nhưng không thể để những giá trị tốt đẹp bị lợi dụng, biến tướng thành những hành vi lệch chuẩn, vi phạm pháp luật.

Khuyến nghị, cần có sự vào cuộc mạnh mẽ hơn của chính quyền địa phương trong việc tuyên truyền, vận động người dân thực hành tín ngưỡng một cách văn minh. Song song đó, kiên quyết xử lý những đối tượng cố tình gây rối, lợi dụng tục lệ để trục lợi hoặc thực hiện các hành vi phạm pháp, trả lại sự bình yên cho phố phường và ý nghĩa nhân văn vốn có của tục cúng cô hồn tháng 7 hằng năm…

GS.TS. Hồ Minh Sơn;

Phó Chủ tịch Hiệp hội Nghiên cứu, Tư vấn về Chính sách, pháp luật cho hoạt động đầu tư tại Việt Nam (AVRCIPL);

Phó Tổng Thư ký Hiệp hội Trang trại và Doanh nghiệp nông nghiệp Việt Nam (VFAEA);

Viện trưởng Viện Nghiên cứu Thị trường – Truyền thông Quốc tế (IMRIC)