Giáo sư Nguyễn Văn Huyên: Người góp phần kiến tạo nền giáo dục Việt Nam mới
(HNTTO) – Giáo sư Nguyễn Văn Huyên không chỉ là một học giả quốc tế với những công trình nghiên cứu nổi tiếng về văn hóa, văn minh Việt Nam, mà còn là một nhà giáo dục học có những đóng góp vô cùng quan trọng vào dòng chảy lịch sử Việt Nam hiện đại.
Ông là một trong những gương mặt nổi bật nhất của thế hệ trí thức vàng Việt Nam – những người đã góp phần kiến tạo một nền giáo dục Việt Nam mới: Độc lập và khai phóng.
Tinh thần khai phóng và tư tưởng giáo dục vì con người
Giáo sư Nguyễn Văn Huyên (1905 – 1975) sinh ra tại làng Lai Xá, xã Kim Chung, huyện Hoài Đức (nay là xã Hoài Đức, Hà Nội), trong môi trường làng xã giàu truyền thống hiếu học, sớm tiếp xúc cả với nền giáo dục truyền thống và ảnh hưởng văn hóa Pháp đang lan rộng. Cha mất khi ông còn nhỏ nên mẹ ông đã tần tảo nuôi dạy các con và luôn động viên theo đuổi con đường học vấn. Bối cảnh gia đình và quê hương đã hun đúc cho ông hai phẩm chất thường thấy ở nhiều trí thức thời bấy giờ: Lòng tôn trọng học vấn và tính nhạy cảm trước biến động xã hội. Những phẩm chất đó đặt nền móng cho con đường học thuật và hành động xã hội sau này.
Đối với Nguyễn Văn Huyên, lựa chọn đi du học Pháp vào năm 1926 là quyết định định mệnh. Tại Paris, ông học ở những môi trường học thuật mang tính khai phá – trong đó Đại học Sorbonne là nơi ông tiếp cận với phương pháp nghiên cứu khoa học hiện đại về nhân học, xã hội học và lịch sử. Ảnh hưởng của nền khoa học xã hội Pháp (từ Durkheim đến Mauss) đã hun đúc ởông tư duy phân tích, thói quen khảo sát thực địa và thái độ tôn trọng chứng cứ. Những trải nghiệm ấy giúp ông vừa tiếp nhận tinh hoa học thuật phương Tây, vừa giữ được mối quan tâm sâu sắc tới văn hóa, bản sắc Việt.
Thời gian du học không chỉ mang lại cho Nguyễn Văn Huyên kiến thức chuyên môn mà còn bổ sung cho ông một hệ tưtưởng giáo dục rõ rệt: Giáo dục là con đường giải phóng con người; nghiên cứu phải dựa trên bằng chứng; chương trình giảng dạy cần vừa mang tính phổ cập vừa bám sát thực tiễn xã hội. Ở Paris của những năm 1920 – 1930, các trường phái xã hội học và nhân học nhấn mạnh vai trò của phương pháp thực địa, phân tích cấu trúc xã hội và quan hệ chức năng của các hiện tượng văn hóa – tất cả điều đó đã thấm vào phương pháp nghiên cứu của ông.
Khi trở thành Bộ trưởng Bộ Quốc gia Giáo dục (cuối năm 1946), ông đưa vào chương trình hành chính những nguyên lý từng thấy ở các đại học Pháp: Hệ thống hóa chương trình, chuẩn hóa đào tạo giáo viên và nhấn mạnh vai trò nghiên cứu trong trường đại học. Nhưng khác với bản mẫu thuần túy phương Tây, Nguyễn Văn Huyên vận dụng các giá trị đó trong bối cảnh Việt Nam: Ưu tiên phổ cập, chú trọng phẩm chất công dân, đặt chương trình đào tạo vào mối quan hệ trực tiếp với nhu cầu phát triển quốc gia. Cách tiếp cận này là một dạng tiếp thu tinh hoa phương Tây, chuyển hóa phù hợp với bối cảnh dân tộc, không sao chép máy móc. Các nguồn tài liệu lịch sử về hoạt động của ông thời làm Bộ trưởng ghi nhận rõ tư tưởng ấy trong nhiều quyết sách và chỉ đạo chuyên môn.
Đóng góp lớn đối với nền giáo dục Việt Nam
Ngay sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945, Nguyễn Văn Huyên nhận thức rằng xóa mù chữ không đơn thuần là một chương trình hành chính mà là công cụ chiến lược để tạo nên một xã hội mới. Dưới sự chỉ đạo của Bộ Quốc gia Giáo dục, phong trào Bình dân học vụ nhanh chóng lan rộng, góp phần thay đổi đáng kể tỉ lệ biết chữ ở các vùng tự do. Ông thường trực tiếp đi kiểm tra các lớp học, lắng nghe ý kiến người dạy và người học. Hiệu quả của phong trào không chỉ là tăng số người biết chữmà còn tạo ra nền tảng tri thức cho việc xây dựng chính quyền và hệ thống hành chính sau này.
Trong giai đoạn 1954 – 1975, Nguyễn Văn Huyên đóng vai trò “kiến trúc sư” trong việc tổ chức lại hệ thống giáo dục miền Bắc. Quan sát xuyên suốt cho thấy ông chú trọng ba trụ cột: Phát triển phổ cập giáo dục cơ bản; xây dựng đội ngũ giáo viên có chất lượng; và hình thành các cơ sở đào tạo đại học – nghiên cứu chuyên ngành để đáp ứng nhu cầu công nghiệp hóa và hiện đại hóa. Các chính sách đào tạo giáo viên, mở các lớp sư phạm cấp tốc, và phát triển chương trình giảng dạy bám sát nhu cầu thực tế đã giúp duy trì liên tục hoạt động giáo dục trong điều kiện chiến tranh và hậu chiến. Nhiều chuyên gia giáo dục hiện nay vẫn thừa nhận rằng bộ khung cơ bản của hệ thống giáo dục quốc dân được định hình mạnh mẽ trong giai đoạn này.
Ý nghĩa của những đóng góp ấy còn ở chỗ chúng vượt ra ngoài tính hành chính: Đó là việc hình thành tinh thần “giáo dục vì dân” trong chính sách quốc gia, đặt giáo dục vào vị trí chiến lược cho phát triển xã hội. Khi đánh giá dài hạn, những quyết sách phổ cập và chú trọng đội ngũ giáo viên đã tạo ra lớp người đủ năng lực để tiếp tục công cuộc xây dựng sau 1975 – đó là giá trị bền lâu mà lịch sử ghi nhận.
Trong suốt ba thập niên từ 1945 đến 1975, Giáo sư Nguyễn Văn Huyên không chỉ vận hành giáo dục trong hoàn cảnh chiến tranh mà còn sáng tạo ra những mô hình, phương pháp và tư tưởng đặt nền móng cho hệ thống giáo dục quốc gia.
Sáng tạo đầu tiên và quan trọng nhất chính là xây dựng giáo dục như một phong trào xã hội, tiêu biểu là chương trình Bình dân học vụ. Dưới sự chỉ đạo của ông, việc xóa mù chữ không còn là nhiệm vụ hành chính mà trở thành một chiến dịch quốc gia, huy động toàn dân, từ cán bộ cách mạng đến thanh niên, học sinh. Đây là lần đầu tiên trong lịch sử, giáo dục Việt Nam mang tính “huy động xã hội” đúng nghĩa – cách làm vượt xa mô hình thuộc địa trước đó, vốn chỉ chú trọng đào tạo thiểu số. Tư duy coi biết chữ là quyền của mỗi công dân và là điều kiện để người dân tham gia đời sống quốc gia, là một bước tiến tưtưởng mạnh mẽ và mang tính hiện đại.
Sáng tạo thứ hai là mô hình “giáo dục kháng chiến” (1946 – 1954). Trong những năm chiến tranh gian khổ, Nguyễn Văn Huyên chủ trương tổ chức lại chương trình học theo hướng gọn, thiết thực, dễ phổ biến, đồng thời phát triển mạng lưới trường lớp dã chiến mà vẫn giữ được chất lượng cốt lõi. Việc thiết kế sách giáo khoa rút gọn, đào tạo cấp tốc giáo viên và xây dựng các trường trung học, sư phạm ở chiến khu Việt Bắc thể hiện một tư duy quản trị linh hoạt, ứng biến, đảm bảo tính liên tục, hiếm thấy trong khu vực và thời kỳ ấy. Nhờ đó, giáo dục không bị đứt gãy dù hoàn cảnh vô cùng khắc nghiệt.
Từ 1954 đến 1975, khi miền Bắc bước vào thời kỳ xây dựng xã hội mới, Nguyễn Văn Huyên tiếp tục có những sáng tạo chiến lược: Thiết lập khung giáo dục ba cấp, xây dựng hệ thống sư phạm làm nòng cốt. Nhiều tư tưởng của ông đi trước thời đại, đặc biệt là phương châm “giáo dục gắn với lao động sản xuất”, nhấn mạnh việc đào tạo con người vừa có tri thức, vừa có kỹnăng thực tiễn. Quan điểm này sau được thể chế hóa trong toàn bộ chương trình giáo dục miền Bắc và trở thành nền tảng tưduy giáo dục Việt Nam thời kỳ sau.
Một điểm sáng tạo nữa là việc ông đặt nghiên cứu khoa học vào trung tâm của đại học, thay vì coi đại học chỉ là nơi đào tạo cán bộ. Quan điểm này chịu ảnh hưởng sâu sắc từ môi trường học thuật Sorbonne, nhưng đã được ông điều chỉnh phù hợp với điều kiện Việt Nam. Chính tư tưởng ấy giúp hình thành các trung tâm nghiên cứu khoa học xã hội, góp phần nuôi dưỡng thế hệ trí thức khoa học xã hội sau này.
Những sáng tạo ấy không chỉ giúp duy trì sự tồn tại của giáo dục Việt Nam trong chiến tranh mà còn định hình cấu trúc của hệ thống giáo dục hiện đại, khiến ông trở thành một trong những nhà cải cách giáo dục có tầm ảnh hưởng lớn nhất thế kỷXX.
Cuộc đời và sự nghiệp của Giáo sư Nguyễn Văn Huyên thể hiện một mẫu trí thức rất đặc trưng của Việt Nam hiện đại: Tiếp thu tinh hoa phương Tây nhưng luôn muốn vận dụng, điều chỉnh cho phù hợp với lợi ích dân tộc; kết hợp nghiên cứu nghiêm túc với nhiệm vụ xây dựng nền giáo dục phổ quát và đặt khoa học trong mối quan hệ phục vụ xã hội. Các đóng góp của ông – từ chủ trương bình dân học vụ, xây dựng hệ thống trường lớp, đến các tác phẩm nghiên cứu văn hóa sâu sắc, đã đểlại dấu ấn lâu dài, là tài sản tinh thần cho nền giáo dục và khoa học xã hội Việt Nam. Những ý tưởng ông để lại về giáo dục vì con người và vì dân tộc vẫn còn nguyên tính thời sự khi đất nước tiếp tục đổi mới và hội nhập hôm nay.
Nguyễn Thanh Hóa
https://hanoimoi.vn/giao-su-nguyen-van-huyen-nguoi-gop-phan-kien-tao-nen-giao-duc-viet-nam-moi-723528.html
