TS. Hồ Minh Sơn: Pháp lý về minh bạch tiền từ thiện nhìn từ vụ những lời kêu gọi bạc tỉ đầy hoài nghi và bị ngồi tù vì lừa đảo trực tuyến

(HNTTO) – Trong suốt những ngày gần đây, qua theo dõi trên không gian mạng, nhiều độc giả và doanh nghiệp quan tâm đến việc Pháp lý về minh bạch tiền từ thiện nhìn từ vụ những lời kêu gọi bạc tỉ đầy hoài nghi và ngồi tù vì lừa đảo trực tuyến…Qua đó, gửi thư đến Viện Nghiên cứu Chính sách pháp luật và Kinh tế hội nhập (IRLIE); Viện Nghiên cứu Thị trường – Truyền thông Quốc tế (IMRIC); Tạp chí Doanh nghiệp và Trang trại Việt Nam yêu cầu tham vấn pháp lý nhằm lan toả trong cộng đồng, lan toả, tuyên truyền phổ biến giáo dục pháp luật, nâng cao ý thức thượng tôn pháp luật…

Có thể khẳng định, trong suốt thời gian qua, bên cạnh công tác chuyên môn thì công tác tuyên truyền phổ biến, giáo dục pháp luật là nhiệm vụ trọng tâm của Viện IMRIC; Viện IRLIE; Tạp chí DN và TTVN; Trung tâm tư vấn pháp luật Minh Sơn (TTTVPLMS); Trung tâm tư vấn pháp luật Toàn Tâm (TTLCC) muốn công dân, doanh nghiệp hiểu thấu đáo trong việc thi hành pháp luật, là cầu nối để truyền tải các chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước đến với người dân.

TS. Hồ Minh Sơn đã dẫn chứng một số vụ việc liên quan qua theo dõi các cơ quan thông tấn báo chí đưa tin, cụ thể: Trường hợp thứ nhất: Vụ kêu gọi hơn 16,7 tỉ đồng của TikToker Phạm Thoại đặt ra nhiều vấn đề pháp lý về tính minh bạch và trách nhiệm trong hoạt động từ thiện cá nhân. Ở trường hợp thứ hai: Mạng xã hội đã trở thành ‘mảnh đất màu mỡ’ cho những lời kêu gọi từ thiện, đánh vào lòng trắc ẩn…Ở trường hợp thứ ba: Theo tìm hiểu của Viện IMRIC và Viện IRLIE; Tạp chí Doanh nghiệp và Trang trại Việt Nam cho thấy, ước tính cứ 220 người dùng điện thoại thông minh sẽ có 1 người là nạn nhân của lừa đảo trực tuyến và tổng thiệt hại do lừa đảo trực tuyến gây ra trong năm 2024 tại Việt Nam ước tính lên tới 18.900 tỷ đồng.

Trường hợp thứ nhất: Pháp lý về minh bạch tiền từ thiện nhìn từ vụ TikToker Phạm Thoại

Điển hình, vào tối ngày 25/02/2025, TikToker Phạm Thoại livestream trên kênh cá nhân, công khai số tiền kêu gọi được từ mạnh thường quân và giải đáp lùm xùm sao kê gần 17 tỉ đồng tiền từ thiện. Phiên livestream kéo dài gần 2 tiếng, thu hút hơn 612.000 lượt xem và gần 3 triệu lượt “thả tim”. Trong buổi live, TikToker Phạm Thoại gửi lời xin lỗi và khẳng định sẽ minh bạch toàn bộ số tiền đã nhận và sử dụng.

Trong đó, TikToker Phạm Thoại cho biết số tiền mạnh thường quân ủng hộ là 16.740.831.722 đồng, tổng chi 16.687.176.713 đồng. Tuy nhiên, sau khi trừ số tiền hơn 1 tỉ đồng có sẵn của anh, số tiền thực tế là 14.740.831.722 đồng (theo lời Phạm Thoại). Tại buổi live, TikToker Phạm Thoại công khai hóa đơn bệnh viện, ảnh chụp giao dịch giữa tài khoản thiện nguyện, chị Lê Thị Thu Hòa (mẹ bé Bắp) và các bên liên quan. Anh lý giải việc chuyển khoản qua nhiều tài khoản cá nhân vì lý do kỹ thuật, trong đó có việc tài khoản không thể giao dịch quốc tế. TikToker Phạm Thoại cam kết sau buổi livestream, anh sẽ lập vi bằng và đăng tải toàn bộ hồ sơ sao kê lên mạng xã hội. Anh khẳng định toàn bộ số tiền được sử dụng đúng mục đích, chi trả viện phí cho bé Bắp.

Được biết, ngày 23/02/2025 trước đó, TikToker Phạm Thoại đăng ảnh bé Bắp trong bệnh viện Singapore sau khi bị nhiều người yêu cầu làm rõ số tiền quyên góp gần 17 tỉ đồng. Nhiều ý kiến cho rằng anh không chỉ cần minh bạch số tiền đã nhận mà còn phải làm rõ cách sử dụng trong quá trình điều trị của bé Bắp. Hành trình trị bệnh của bé Bắp thu hút sự chú ý từ năm 2024, khi mẹ bé Bắp livestream bán hàng trong bệnh viện để kiếm tiền chữa bệnh ung thư máu cho con. Mẹ bé Bắp (chị Hòa) cũng ghim hai số tài khoản cá nhân để nhận sự ủng hộ từ nhà hảo tâm. Bé Bắp được biết đến rộng rãi hơn khi TikToker Phạm Thoại đứng ra kêu gọi quyên góp vào tháng 11-2024 thông qua một ứng dụng thiện nguyện, cho phép kiểm tra sao kê online.

Căn cứ theo Nghị định 93/2021, cá nhân được phép kêu gọi quyên góp từ thiện nhưng phải tuân thủ các quy định về thông báo, mở tài khoản riêng và công khai thông tin, đặc biệt là các quy định về sao kê và giải trình. Cá nhân kêu gọi từ thiện phải công khai thông tin về số tiền đã nhận và sử dụng trên các phương tiện truyền thông. Theo Điều 17 Nghị định này quy định: Cá nhân khi vận động, tiếp nhận đóng góp tự nguyện phải thông báo rõ ràng trên các phương tiện truyền thông về mục đích, hình thức và tài khoản tiếp nhận, đồng thời gửi thông báo đến Ủy ban nhân dân cấp xã. Ủy ban có trách nhiệm lưu trữ thông tin. Cá nhân phải mở tài khoản tại ngân hàng để tiếp nhận tiền đóng góp và bố trí nơi tiếp nhận hiện vật. Việc tiếp nhận chỉ được thực hiện trong thời gian đã cam kết và phải thông báo dừng khi hết thời gian, TS. Sơn dẫn chứng.

Mặt khác, mạnh thường quân nghi ngờ tiền từ thiện không được sử dụng đúng mục đích, họ có quyền yêu cầu sao kê và nhờ pháp luật can thiệp. Cơ quan chức năng có thể dựa vào Nghị định 130/2021 về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực bảo trợ, trợ giúp xã hội và trẻ em để vào cuộc xác minh, xử lý nếu phát hiện vi phạm. Việc sử dụng tài khoản cá nhân để nhận tiền từ thiện không vi phạm pháp luật nếu cá nhân tuân thủ các quy định về mở tài khoản riêng cho từng đợt kêu gọi và công khai minh bạch. Thế nhưng, nếu không tuân thủ, có thể bị xem xét trách nhiệm pháp lý nếu như phát hiện họ không tuân theo các quy định về kêu gọi, sử dụng nguồn tiền từ hoạt động từ thiện theo quy định tại Nghị định 130/2021. Phân tích thêm, TS. Hồ Minh Sơn cho rằng Về cơ bản, các hoạt động từ thiện, từ việc kêu gọi đến sử dụng tiền đóng góp, tiềm ẩn nhiều rủi ro pháp lý, chủ yếu do yếu tố chủ quan. Ví dụ, việc rút tiền từ thiện mà không có giải trình rõ ràng hay minh chứng cụ thể có thể dẫn đến các rủi ro pháp lý như bị cáo buộc lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản hoặc lừa đảo chiếm đoạt tài sản theo quy định tại Bộ luật Hình sự. Trong trường hợp vi phạm ở mức độ nhẹ hơn, người kêu gọi có thể bị xử phạt hành chính.

Căn cứ theo Điều 19, Nghị định 93/2021, việc sử dụng nguồn đóng góp phải đảm bảo tính công khai, minh bạch và gửi kết quả tới Ủy ban nhân dân cấp xã. Do đó, mạnh thường quân hoặc cá nhân khác có quyền yêu cầu xác minh khi có tranh chấp hoặc nghi vấn về việc sử dụng tiền từ thiện. Về cơ quan có thẩm quyền xử lý, căn cứ vào hai Nghị định nêu trên, Bộ luật Tố tụng Hình sự và Bộ luật Tố tụng Dân sự, các cơ quan có thẩm quyền bao gồm Ủy ban nhân dân, cơ quan công an và Tòa án, tùy thuộc vào mức độ vi phạm hoặc mong muốn của mạnh thường quân. Vi bằng là văn bản ghi nhận sự kiện, hành vi có thật do Thừa phát lại lập và có giá trị làm chứng cứ trong quá trình giải quyết tranh chấp. Tuy nhiên, đối với các hoạt động xem xét trách nhiệm của cơ quan nhà nước (như Ủy ban nhân dân, cơ quan điều tra hay Tòa án), vi bằng là chưa đủ và không thể thay thế kiểm toán hoặc thanh tra từ các cơ quan chức năng. Việc công khai sao kê trên mạng xã hội của TikToker Phạm Thoại có thể là một nguồn tham khảo tốt cho xã hội, giúp tăng tính minh bạch. Tuy nhiên, điều này không có giá trị pháp lý cao như kiểm toán hoặc thanh tra từ các cơ quan chức năng, TS. Hồ Minh Sơn phân tích.

Đặc biệt, hoạt động thiện nguyện là rất tốt, nhưng cần đặt ra vấn đề kỷ cương, pháp lý để đảm bảo niềm tin, đạo đức và trách nhiệm. Chúng ta cần nhìn thẳng vào thực tế: nếu một vụ việc làm mất đi niềm tin của cộng đồng, hệ quả có thể lan tỏa đến những mảnh đời éo le khác những tâm hồn và thể xác non nớt đang rơi vào tình trạng cùng quẫn nhưng không nhận được sự giúp đỡ vì xã hội đã bị bào mòn lòng tin bởi những vụ việc thiếu minh bạch. Tâm mỗi con người, nhất là người Việt Nam, trong sâu thẳm tuyệt đại đa số ai cũng có lòng nhân ái. Chúng ta có một lịch sử, một nền văn hóa đáng tự hào về tinh thần “bầu ơi thương lấy bí cùng,” “lá lành đùm lá rách.” Tôi có niềm tin mãnh liệt rằng bất kỳ ai là người Việt Nam đều muốn giúp đỡ những hoàn cảnh khó khăn, những số phận cùng quẫn. Không ai muốn nhìn thấy cảnh đồng bào mình rơi vào hoàn cảnh đáng thương. Nhưng, con người và xã hội cần có một niềm tin, bên cạnh những giá trị vật chất. Điều đó đặt ra trách nhiệm rất lớn về đạo đức, trách nhiệm và sự minh bạch đối với những người làm từ thiện, TS. Sơn khẳng định.

Trường hợp thứ hai: Những lời kêu gọi bạc tỉ đầy hoài nghi

Từ những trường hợp kêu gọi quyên góp thiếu minh bạch, nhiều hoài nghi cho đến những màn kịch được dàn dựng công phu, “xin tiền online” đang trở thành vấn đề gây tranh cãi. Gây xôn xao dư luận nhất hiện nay là câu chuyện mẹ bé Bắp – một bệnh nhi ung thư. Người mẹ bị nghi ngờ thiếu minh bạch trong việc sử dụng tiền quyên góp cho con. Bà này từng công khai nhiều tài khoản ngân hàng, hợp tác với TikToker có sức ảnh hưởng để kêu gọi hỗ trợ nhưng không công khai tổng số tiền đã nhận và cách thức chi tiêu.

Nghi vấn càng gia tăng khi một tài khoản kêu gọi quyên góp thu về hơn 16,7 tỉ đồng nhưng nhanh chóng bị rút hết. Thay vì công khai số tiền đã chi cho việc điều trị của bé Bắp, cả người đứng tên tài khoản lẫn mẹ bé Bắp đều né tránh câu hỏi từ dư luận. Bên cạnh các tài khoản cá nhân, mẹ bé Bắp còn ủy quyền cho Give.asia – một nền tảng gây quỹ cộng đồng lâu đời tại châu Á – tổ chức chiến dịch nhằm kêu gọi 1,7 tỉ đồng. Đến ngày 25-2, trước những tranh cãi, nền tảng này tuyên bố dừng chiến dịch. Theo đó, mẹ bé Bắp cam kết sẽ minh bạch số tiền quyên góp và cách chi tiêu. Tuy nhiên, thay vì cung cấp thông tin rõ ràng, bà chỉ đưa ra những giải thích chung chung. Từ đây, khiến dư luận tiếp tục hoài nghi về số tiền đã nhận và cách thức chi tiêu.

Tương tự, dư luận cũng đặc biệt quan tâm đến vụ việc một phụ nữ ôm con khóc trước Bệnh viện Nhi Đồng 2 (TP HCM), cầu cứu cộng đồng mạng vì bị móc túi 9,5 triệu đồng. Sau màn livestream đầy nước mắt kèm thông tin tài khoản ngân hàng, bà nhận hơn 28 triệu đồng từ cộng đồng. Tuy nhiên, khi cơ quan chức năng xác minh, dư luận mới “ngã ngửa” bởi câu chuyện bà này chia sẻ không đúng sự thật. Trước vụ việc này, Bệnh viện Nhi Đồng 2 đã phát cảnh báo, khuyến cáo người dân cảnh giác với những trường hợp tương tự.

Một vụ việc khác là trường hợp bà Giáp Thị Sông Hương – chủ mái ấm Hoa Hồng (quận 12, TP HCM). Bà Hương tự xây dựng cho mình vỏ bọc “người mẹ hiền, cơ cực” của hàng trăm trẻ mồ côi qua những video ghi lại cảnh chăm sóc các bé, kèm theo đó là những lời kể khổ và lời kêu gọi quyên góp đăng tải đều đặn trên Facebook, TikTok, YouTube. Mỗi nền tảng đều đính kèm thông tin tài khoản ngân hàng, ví điện tử để nhận tiền ủng hộ. Sau đó, khi công an vào cuộc, sự thật đã gây chấn động dư luận. Đằng sau vỏ bọc nhân từ ấy đó là chuỗi ngày trẻ em bị bạo hành tàn nhẫn. Ngày 03/01/2025 vừa qua, bà Hương bị khởi tố, bắt tạm giam với cáo buộc hành hạ, đánh đập các bé tại mái ấm do bà này sáng lập.

TS. Hồ Minh Sơn cho hay trên các nền tảng như Facebook, TikTok, YouTube, không khó để bắt gặp những video, bài viết kêu gọi hỗ trợ với đủ lý do, từ hoàn cảnh khó khăn, bệnh tật, nuôi con nhỏ cho đến bị thất nghiệp, nợ nần. Một số thực sự cần giúp đỡ nhưng cũng không ít trường hợp lợi dụng lòng trắc ẩn để trục lợi. Một trong những hình thức phổ biến của “xin tiền online” là livestream kể khổ, khóc lóc hoặc dựng chuyện thương tâm để thu hút quyên góp. Các tài khoản này thường đính kèm số tài khoản ngân hàng, ví điện tử để người xem dễ dàng chuyển khoản. Một số cá nhân còn biến “xin tiền online” thành chiến lược bài bản, có ê-kíp dàn dựng nội dung, lợi dụng hình ảnh trẻ em, người vô gia cư để tạo lòng tin.

TS. Hồ Minh Sơn khuyến nghị đây là một biến tướng của nghề streamer (những người thực hiện phát sóng trực tiếp (livestream) trên các nền tảng như Facebook, YouTube, Twitch) nhận donate (quyên tặng) nhưng khác biệt ở chỗ không mang lại giá trị thực sự. Sự bùng nổ của livestream và hình thức donate đã vô tình tiếp tay cho hành vi này, làm xói mòn niềm tin vào hoạt động thiện nguyện chân chính. Đồng thời, không thể phủ nhận rằng có rất nhiều trường hợp thực sự cần sự giúp đỡ từ cộng đồng.

Căn cứ theo Nghị định 93/2021 của Chính phủ đã quy định rõ cá nhân có đủ năng lực hành vi dân sự được phép kêu gọi quyên góp và tiếp nhận tiền từ thiện. Tuy nhiên, tùy vào mục đích kêu gọi mà phápluật đặt ra các yêu cầu khác nhau. Trường hợp vận động hỗ trợ thiên tai, dịch bệnh, sự cố có những quy định nghiêm ngặt hơn so với việc kêu gọi giúp đỡ bệnh nhân mắc bệnh hiểm nghèo. Bên cạnh đó, nếu có nghi vấn về hành vi trục lợi, chiếm đoạt tiền quyên góp, cá nhân hoặc tổ chức hoàn toàn có quyền gửi đơn tố giác đến cơ quan công an có thẩm quyền để yêu cầu điều tra, xử lý theo quy định của pháp luật. Mặc dù, cá nhân có quyền kêu gọi và tiếp nhận tiền từ thiện nhưng việc sử dụng nguồn đóng góp phải bảo đảm minh bạch, đúng mục đích và tuân thủ quy định pháp luật. Trước khi ủng hộ một hoàn cảnh nào đó, nên tìm hiểu rõ về thông tin người kêu gọi, kiểm tra độ tin cậy và xác minh qua các tổ chức hoặc cá nhân có uy tín.

Căn cứ theo Điều 23 Nghị định 93 quy định người kêu gọi từ thiện phải công khai số tiền đã nhận. Khi phát hiện sai phạm và tố giác, người ủng hộ cần thu thập bằng chứng như chứng từ chuyển tiền, tổng số tiền tiếp nhận và việc thiếu minh bạch qua sao kê. Nếu vi phạm, người kêu gọi có thể bị truy cứu về tội “Lừa đảo chiếm đoạt tài sản”. Nếu người nhận tiền từ thiện có hành vi thông đồng, họ cũng có thể bị xử lý với vai trò đồng phạm. Như vậy, người ủng hộ sẽ được xem là bị hại trong vụ án hình sự và có quyền yêu cầu giải quyết vấn đề dân sự, bao gồm việc buộc người vi phạm hoàn trả toàn bộ hoặc một phần số tiền sau khi trừ đi các khoản chi hợp pháp.

Trường hợp thứ ba: Ngồi tù vì lừa đảo trực tuyến

Điển hình, Cơ quan Cảnh sát Điều tra Công an huyện Duy Xuyên (tỉnh Quảng Nam) đã khởi tố vụ án, khởi tố bị can, thực hiện bắt tạm giam Nguyễn Văn Linh (sinh năm 2000, trú xã Duy Hòa, huyện Duy Xuyên) và Thái Nguyễn Triều (sinh năm 2004, trú xã Duy Tân, huyện Duy Xuyên) về hành vi “Sử dụng mạng máy tính, mạng viễn thông, phương tiện điện tử thực hiện hành vi chiếm đoạt tài sản”.Trong đó, từ giữa năm 2024, Linh cùng đồng phạm đã tạo lập các tài khoản mạng xã hội Facebook, TikTok tự xưng là nhân viên ngân hàng hỗ trợ trực tuyến việc xác thực tài khoản và nâng hạn mức giao dịch. Linh tìm kiếm các bài viết của những người dùng mạng xã hội đăng tải công khai cần xác thực tài khoản, rồi chủ động nhắn tin hỗ trợ. Sau đó, Linh và Triều đã yêu cầu bị hại cung cấp thông tin tài khoản ngân hàng, mã OTP rồi thực hiện hành vi rút tiền trong tài khoản người bị hại. Với thủ đoạn này, Linh và đồng phạm đã chiếm đoạt được hơn 200 triệu đồng.

Dưới góc độ pháp lý, TS. Hồ Minh Sơn cho rằng tội sử dụng mạng máy tính, mạng viễn thông, phương tiện điện tử thực hiện hành vi chiếm đoạt tài sản được quy định tại Điều 290 Bộ luật hình sự năm 2015 sửa đổi, bổ sung năm 2017. Điều luật này, có nhiều khung hình phạt tương ứng với tính chất, mức độ của hành vi vi phạm và số tiền mà các đối tượng phạm tội chiếm đoạt được của nạn nhân. Theo đó, khung hình phạt nhẹ nhất được quy định tại Khoản 1 Điều luật là cải tạo không giam giữ đến 3 năm hoặc phạt tù từ 6 tháng đến 3 năm; khung hình phạt nặng nhất quy định tại Khoản 4 của Điều luật là phạt tù từ 12 năm đến 20 năm.

Do vậy, nếu không may bị lừa đảo trực tuyến, nạn nhân nên trình báo ngay cho cơ quan chức năng dù rằng nạn nhân có thể phải chờ một thời gian dài cho đến khi vụ việc của mình được giải quyết. Bởi việc tập hợp thông tin, thu thập chứng cứ và phá án có thể phải mất thời gian dài. Hiện nay, từ các thông tin trình báo của người dân, các cơ quan chức năng sau khi thu thập đã lên các chuyên án đấu tranh, cũng đã phá rất nhiều các chuyên án lớn. Từ đó, sẽ nhân rộng những kinh nghiệm để các cơ quan chức năng có thể đánh án một cách triệt để hơn, trên cơ sở đó trấn áp các đối tượng phạm tội này. Từ đó có thể là tìm cách thu hồi lại phần nào tài sản cho người dân để đỡ thiệt hại. TS. Hồ Minh Sơn khuyến nghị tội phạm sử dụng mạng máy tính, mạng viễn thông, phương tiện điện tử thực hiện hành vi chiếm đoạt tài sản là loại tội phạm có đặc điểm, phương thức, thủ đoạn phạm tội hết sức tinh vi, khó bị phát hiện. Người dân, người dùng mạng xã hội cần hết sức cảnh giác để không “dính bẫy” của loại tội phạm này.

TVVPL Trần Ngọc Danh (Trung tâm tư vấn pháp luật Toàn Tâm)